Do niedawna owce były wykorzystywane przede wszystkim do produkcji mięsnej i mleczarskiej, a przed laty również do produkcji wełny. Zmiany gospodarcze oraz otwarcie rynku krajowego spowodowały załamanie produkcji owczarskiej. Hale w górach zarastają roślinnością leśną, ponieważ tam głównie była ulokowana hodowla owiec.
Efektywność produkcji owczarskiej jest znacznie niższa niż produkcja drobiu, wieprzowiny czy wołowiny, więc alternatywą dla owiec, ze względu na ich dużą plastyczność oraz małe wymagania pokarmowe, może być również funkcja pozaprodukcyjna, jaką jest ochrona przyrody i krajobrazu. Pielęgnacja terenów w parkach krajobrazowych i narodowych, w rezerwatach przyrody, na nieużytkach czy wałach przeciwpowodziowych jest istotną rolą kształtowania muraw kserotermicznych (Bernacka i in. 2011).
Jeżeli wykorzystujemy owce w ochronie muraw kserotermicznych, należy pamiętać, że wypas owiec musi być prowadzony w sposób ekstensywny. Zbyt duża liczba owiec doprowadziłaby do zniszczenia roślinności kserotermicznej (Barańska, Jermaczek 2009).
Owce zgryzają nie tylko roślinność muraw, ale również krzewy i drzewa zapobiegając ich zarastaniu i tworzeniu się zbiorowisk z reguły leśnych. Racice owiec rozbijają nagromadzoną próchnicę i ugniatają glebę, co przyczynia się do lepszego ukorzenienia roślin i powoduje przeciwdziałanie erozji (Sosin-Bzducha i in. 2012).
Ekstensywny wypas owiec powoduje z jednej strony obniżenie kosztów produkcji owczarskiej oraz utrzymanie starych, często rodzimych ras owiec, a z drugiej strony ochronę muraw kserotermicznych i innych zbiorowisk ziołoroślowych.
Przykłady działań z wykorzystaniem owiec w ramach czynnej ochrony przyrody
Wśród instytucji zaangażowanych w propagowanie wypasu owiec jako jednej z metod czynnej ochrony przyrody na siedliskach nieleśnych w Polsce, ważne miejsce zajmuje Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW), który wspiera finansowo realizację projektów przyrodniczych obejmujących swym zakresem również działania ochronne z wykorzystaniem wypasu owiec. Poniższe dane zostały pozyskane z materiałów będących w dyspozycji NFOŚiGW (Niżnikowski R i in. 2017).
Niektóre spośród dofinansowanych projektów zostały już zakończone, jednak duża ich część to projekty będące w trakcie realizacji. W ramach zakończonych projektów łącznie wykorzystano około 100 sztuk owiec rasy wrzosówka i owca olkuska. Ogólna powierzchnia muraw kserotermicznych (kod siedliska przyrodniczego *6210) objęta wypasem owiec wyniosła około 33 ha. W projektach będących w trakcie realizacji do czynnej ochrony przyrody wykorzystuje się około 1880 owiec następujących ras: wrzosówka, owca olkuska, świniarka, Suffolk, cakiel podhalański, polska owca górska odmiany barwnej, czarnogłówka i polska owca nizinna odmiany Uhruskiej. Ochroną objęto około 718 ha następujących zbiorowisk przyrodniczych:
– murawy kserotermiczne (kod *6210) – Festuca Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis–Festucion pallentis,
– zarośla jałowca na murawach kserotermicznych i wrzosowiskach (kod 5130),
– górskie łąki konietlicowe i mietlicowe użytkowane ekstensywnie (kod 6520),
– górskie murawy bliźniaczkowe (kod 6230),
– stanowiska dzwonka piłkowanego Campanula serrata (kod 4070),
– ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (kod *6120) – Koelerion glaucae,
– ciepłolubne dąbrowy (kod *91I0) – Quercetalia pubescenti-petraeae,
– śródlądowe łąki, pastwiska i szuwary (kod *1340) – Glauco-Puccinietalia.
Poniżej przedstawiono krótkie charakterystyki (ze względu na obszerność materiałów) projektów zakończonych.
Jednym z zakończonych projektów jest przedsięwzięcie pn. “Ochrona muraw kserotermicznych w Polsce – teoria i praktyka” zrealizowane przez Klub Przyrodników w ramach Programu Life+.
W ramach projektu, w okresie wegetacyjnym w okresie 2010-2013, prowadzono eksperymentalny wypas obwoźny stada owiec rasy wrzosówka oraz kóz, liczące w zależności od warunków występujących na murawach od 60 do 80 sztuk. Stado było przemieszczane w przyczepach pomiędzy miejscami prowadzenia wypasu. Na miejscu każdorazowo powierzchnia wypasu była grodzona przenośnym ogrodzeniem elektrycznym. Opiekę sprawowali zatrudnieni pasterze, którzy opiekowali się owcami całą dobę. Posiadali oni zaplecze socjalne w postaci przyczepy z miejscem do spania i gotowania.
Wypasowi poddano 23 płaty muraw kserotermicznych (kod siedliska *6210) o łącznej powierzchni 28,79 ha, z czego 22 płaty o powierzchni 24,99 ha zlokalizowane były na obszarze Natura 2000 Dolna Odra (okolice Zatoni Dolnej, Cedyni, Kostrzynka, Krajnika Dolnego, Starej Rudnicy i Gozdowic) oraz 1 płat o powierzchni 3,80 ha na obszarze Natura 2000 Ujście Warty (okolice Owczar).
Po zakończeniu projektu na części płatów muraw kserotermicznych (w pobliżu Zatoni Dolnej i w Krajniku) wypas jest kontynuowany.
Do projektów zakończonych należy także przedsięwzięcie „Ochrona ekosystemów nieleśnych Ojcowskiego Parku Narodowego” finansowane ze środków krajowych, w ramach którego w 2014 roku Ojcowski Park Narodowy zrealizował wypas owiec rasy olkuskiej (około 20 sztuk) na łącznej powierzchni 4,30 ha, w celu ochrony biocenoz kserotermicznych zlokalizowanych na trzech zaplanowanych ostojach obwodu ochronnego Groty (Grodzisko i zbocze Grodziska, Skały Panieńskie i skały Góry Koronnej). Po zakończeniu wypasu usunięto odrośla drzew i krzewów oraz uzupełniająco wykoszono fragmenty muraw pozostawione przez owce. Wypasu dokonała firma zajmująca się hodowlą owiec miejscowej rasy.
Przedsięwzięcie “Ochrona cennych przyrodniczo siedlisk nieleśnych, charakterystycznych dla obszaru Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd” realizowane było przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego w ramach Programu Life+.
W ramach realizacji projektu zaplanowano prowadzenie w okresie od sierpnia 2013 roku do października 2016 roku wypasu owiec i kóz na łącznej powierzchni 100,70 ha, z czego 90,70 ha stanowią murawy kserotermiczne Festuco-Brometea (kod siedliska 6210), a 10,00 ha stanowią zarośla jałowca na murawach kserotermicznych i wrzosowiskach (kod 5130).
Wypas zlokalizowany jest na terenie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd oraz na obszarze czterech Ostoi NATURA 2000: Ostoja Olsztyńsko-Mirowska, Ostoja Złotopotocka, Ostoja Kroczycka, Ostoja Środkowojurajska.
Wypas prowadzony jest z wykorzystaniem zwierząt gospodarskich należących do wykonawców projektu, jak i owiec zakupionych w ramach projektu. Liczebność zwierząt wynosi około 500 sztuk owiec ras: świniarka, Suffolk, wrzosówka i olkuska (w tym 52 sztuki świniarek zakupionych w ramach projektu) oraz około 25 sztuk kóz.
W ramach projektu zakupiono dodatkowo infrastrukturę niezbędną do prawidłowego przeprowadzenia wypasu, między innymi koszary panelowe i ogrodzenia elektryczne, karmidła i poidła, namioty dla zwierząt, 2 przyczepy do przewozu zwierząt, 2 przyczepy dla pilnujących oraz ciągnik z przyczepą do transportu sprzętu i dowozu wody. Zwierzęta przez cały okres projektu objęte są opieką weterynaryjną.
Kolejnym projektem zrealizowanym przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego w ramach Programu Life+ jest przedsięwzięcie: „Ochrona zbiorowisk nieleśnych na terenie Beskidzkich Parków Krajobrazowych”.
W ramach realizacji projektu prowadzonego w latach 2013-2017 dokonano wypasu owiec na łącznej powierzchni około 442 ha, z czego 145 ha zlokalizowane jest na obszarze Natura 2000 Beskid Śląski PLH 240005, natomiast pozostałe 297 ha na obszarze Beskid Żywiecki PLH 240006. Wypasem objęte są następujące siedliska przyrodnicze: górskie łąki konietlicowe i mietlicowe użytkowane ekstensywnie (kod 6520), zachodniokarpacka murawa bliźniczkowa (kod 6230-2) oraz stanowiska dzwonka piłkowanego Campanula serrata (kod 4070).
Wypas prowadzony jest przy udziale psów i owiec zakupionych w ramach projektu. Liczebność zwierząt wynosi około 1000 sztuk owiec i 50 sztuk tryków rasy: cakiel podhalański oraz polska owca górska odmiany barwnej (po uruchomieniu oszczędności, planowane jest zwiększenie stada o 90 sztuk owiec i 4 sztuk tryków).
W ramach projektu zakupiono dodatkowo infrastrukturę niezbędną do prawidłowego przeprowadzenia wypasu, między innymi koszary panelowe, pastuchy elektryczne i fladry, poidła i przyczepę. Wykonano także kompleks bacówek oraz zakupiono psy pasterskie stróżujące.
Ponadto w ramach projektu prowadzone są warsztaty edukacyjne, kierowane do dzieci, młodzieży oraz dorosłych, propagujące tradycyjną kulturę pasterską oraz edukujące społeczeństwo w aspektach czynnej ochrony przyrody.
Innym przykładem projektu odnoszącego się do wypasu owiec jest przedsięwzięcie „Ochrona siedlisk kserotermicznych w obszarze Natura 2000 ma Wyżynie Miechowskiej” realizowane przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Krakowie w ramach Programu Life+. Jednym z działań w ramach projektu jest wznowienie wypasu zwierząt gospodarskich na obszarach wcześniej użytkowanych pastersko, w celu ochrony muraw kserotermicznych (siedlisko kod *6210) na powierzchni 78,75 ha oraz zarośli jałowca na murawach (kod 5130) na powierzchni 0,38 ha.
Od 2015 roku dzięki zakupionym w ramach projektu 87 sztuk owiec olkuskich i 8 szt. kóz rozpoczęto wypas na terenie 5 obszarów Natura 2000. W 2016 roku zaplanowano zakup kolejnych 57 sztuk owiec olkuskich i 6 sztuk kóz, dzięki którym zostanie rozpoczęty wypas na kolejnych 6 obszarach Natura 2000.
Wypas owiec jest również elementem przedsięwzięcia „Ochrona zasobów przyrodniczych Magurskiego Parku Narodowego”, realizowanego przez Magurski Park Narodowy. Realizacja wypasu była realizowana w III kwartale 2016 roku oraz w 2017 roku, w celu ochrony bogatych florystycznie górskich muraw bliźniczkowych (siedlisko kod 6230) na powierzchni około 33 ha w obrębach ochronnych Żydowskie, Grab i Baranie. Wypas będzie miał charakter krótkoterminowy i intensywny z wykorzystaniem głównie owiec czarnogłówek.
Wartym omówienia projektem jest ponadto przedsięwzięcie “Ochrona cennych siedlisk przyrodniczych na Ponidziu” realizowane przez Zespół Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych, z planowaną datą zakończenia w 2018 roku. W ramach działania zostaną zakupione owce rasy czarnogłówka (200 sztuk) i kozy (10 sztuk). Wypas realizowany był na 3 obszarach Natura 2000, a objęte nim zostaną siedliska o łącznej powierzchni 62,92 ha, w tym:
- murawy kserotermiczne (kod *6210) – Festuco Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis –Festucion pallentis – o łącznej powierzchni 51,25 ha;
- ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (kod *6120) – Koelerion glaucae – o łącznej powierzchni 3,92 ha;
- ciepłolubne dąbrowy(kod *91I0) – Quercetalia pubescenti-petraeae– o powierzchni 7,7 ha;
- śródlądowe łąki, pastwiska i szuwary (kod *1340) – Glauco –Puccinietalia – o powierzchni 0,05 ha.
Oprócz niewątpliwych efektów realizowanych projektów w postaci ochrony bioróżnorodności siedlisk objętych wypasem, istotnym aspektem realizowanych projektów jest również ochrona różnorodności genetycznej pierwotnych, rodzimych ras owiec, która w niektórych przypadkach staje się głównym celem projektu.
Przykładem są tu finansowane przez NFOŚiGW działania, prowadzone w Roztoczańskim Parku Narodowym od 2010 roku, związane z hodowlą zachowawczą polskiej owcy nizinnej odmiany uhruskiej. Celem programu hodowlanego ochrony zasobów genetycznych polskich owiec nizinnych odmiany uhruskiej jest zachowanie populacji tej owcy oraz zwiększenie jej liczebności docelowo do 500 sztuk stada podstawowego oraz utrzymanie istniejącej zmienności genetycznej. Likwidacja wielu stad w wyniku braku opłacalności utrzymania tych owiec, spowodowała konieczność ochrony tej rasy i objęcie jej hodowlą zachowawczą.
Roztoczański Park Narodowy, utrzymuje w hodowli ok. 30-35 maciorek tej rasy. Wprowadzenie wypasu owiec na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego przyczynia się jednocześnie do ochrony cennych i rzadkich gatunków roślin, jest warunkiem egzystencji grupy krótkonogich ptaków, wykorzystujących słuch do żerowania, tj. dzierzby, pustułki, błotniaki czy sowy, jak również pozwala na utrzymanie charakterystycznych cech dziedzictwa krajobrazowego regionu.
Podsumowanie
Przedstawione wyniki badań oraz ocenione efekty realizacji wypasu w projektach pozwalają na stwierdzenie, że produkcja owczarska na terenach odłogowanych i chronionych z jednej strony umożliwia hodowlę starych ras owiec niewielkim kosztem, jak również zapewnia uzyskanie konkretnych efektów czynnej ochrony przyrody i krajobrazu. Stwierdzono, że najlepsze rasy do hodowli całorocznej to przede wszystkim wrzosówka i czarnogłówka. Z punktu widzenia ochrony rzadkich ras rodzimych niezbędna jest hodowla nizinnej odmiany Uhruskiej. Powszechnie wykorzystywane są w ochronie muraw owce rasy olkuskiej, ale również świniarki, suffolk, cakiel podhalański i polska owca górska odmiany barwnej.
Działania czynnej ochrony z wykorzystaniem owiec dotyczą przede wszystkim siedlisk murawowych, ale również krzewiastych (zbiorowiska z jałowcem) i leśnych (ciepłolubne świetliste dąbrowy). Ochronie podlegają siedliska przyrodnicze na obszarze parków narodowych, parków krajobrazowych, rezerwatów, obszarów Natura 2000 i terenach poza formami ochrony przyrody, ale zagrożone ze względu na brak działań człowieka związanych z wypasem. Brak wypasu lub wykaszania spowodowałby wejście zbiorowisk leśnych na te kulturowe tereny związane z działalnością człowieka. Zaniechanie ekstensywnej gospodarki owczarskiej wynika głównie z niskiej opłacalności produkcji, więc niezbędne są działania wspierające finansowo zarówno tę gałąź rolnictwa, jak i również zachowanie rodzimych ras owiec. Działania te dotyczyć muszą również powiązania hodowli owiec (i kóz) z czynną ochroną siedlisk przyrodniczych i krajobrazów związanych z człowiekiem.
Należy wyraźnie podkreślić kierunki finansowania hodowli owiec w zależności od zakładanych celów do osiągnięcia. Czynna ochrona rodzimych ras, szczególnie zagrożonych wyginięciem, wiąże się z dofinansowaniem tych działań ze środków Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). Dofinansowanie to dotyczy zarówno rolników indywidualnych, jak i innych hodowców np. parki narodowe.
Czym innym jest jednak finansowanie czynnej ochrony przyrody z wykorzystaniem zwierząt gospodarskich. Finansowanie to jest możliwe zarówno ze środków europejskich (LIFE+, Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko – POIiŚ, ) jak i krajowych.
Realizacja projektów wspomagających działanie dotyczące realizacji programów przyrodniczych i rolno-środowiskowych z wykorzystaniem owiec wymaga ustalenia jasnych i klarownych zasad postępowania. Ze względu na konieczność unikania podwójnego dofinansowania tych samych działań nie jest możliwe finansowanie ze środków NFOŚiGW ochrony rodzimych gatunków zwierząt gospodarskich, ponieważ finansowane są one ze środków PROW. Dofinansowanie jest możliwe, ale tylko do realizacji działań na rzecz czynnej ochrony przyrody.
Ze względu na bardzo ważną rolę rodzimych ras owiec w czynnej ochronie przyrody związanej z siedliskami przyrodniczymi muraw, pastwisk i terenów otwartych, szczególnie na pogórzu i w górach, należy dążyć do realizacji kolejnych projektów z wykorzystaniem owiec.
PIŚMIENNICTWO
BARAŃSKA K., JERMACZEK A. 2009. Poradnik utrzymania i ochrony siedliska przyrodniczego 6210 – murawy kserotermiczne. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin.
BERNACKA H., SIMINSKA E., NIEDŹWIECKI P. 2011. Alternatywne metody wykorzystania owiec. Wiadomości Zootechniczne, nr 3: 59-66.
NIŻNIKOWSKI R., JÓSKOWIAK L., WÓJCIK R. 2017. Ekstensywny wypas owiec w ochronie przyrody i krajobrazu. Wiadomości Zootechniczne, nr 2, 2017, ss. 92-100
SOSIN-BZDUCHA E., CHEŁMIŃSKA A., SIKORA J. 2012. Wypas owiec jako element czynnej ochrony Krajobrazu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Wiadomości Zootechniczne nr 2: 85-88.