W Polsce spotykamy się z przejawami ochrony przyrody już od czasów
Bolesława Chrobrego (1020 r.), który kazał chronić bobry na terenie jego
państwa. Za czasów Władysława Jagiełły wprowadzono ograniczenie w zakresie
wycinania i wywożenia z Polski drewna cisowego. Wtedy także objęto
ograniczeniem polowanie na jelenie, dziki, tarpany i łosie.
Statuty litewskie z 1529 roku uwzględniały ochronę bobrów, wprowadzając
zasady ochrony żeremi i samych zwierząt, a także ustanawiając kary za ich
nieprzestrzeganie: „kiedy kto ma w czyjej
ziemi bobrowe gony, ma prawo żądać, aby właściciel tego gruntu, ani sam, ani
ludziom nie pozwalał podorać pole albo karczować sianożęć w odległości jednego
rzucenia kija od tego żeremia”.
Z pierwszą świadomą próbą ochrony gatunkowej w Polsce mamy do czynienia pod
koniec XVI w., kiedy to rozporządzeniem króla wzięto pod ochronę ginącego już
wtedy tura. Nie tylko zakazano zabijania tych zwierząt, ale też nakazano
ochronę ich naturalnych ostoi. Niestety prawo to wydano zbyt późno, gdyż ostatni
na świecie tur padł w Puszczy Jaktorowskiej na Mazowszu w roku 1627.
W XIX w. rodzi się nowoczesne podejście do ochrony przyrody. Pierwszym
dokonaniem w tym zakresie było uchwalenie przez samorząd dzielnicowy zaboru
austriackiego (tzw. Sejm Galicyjski), z inicjatywy przyrodnika Maksymiliana
Nowickiego, ustawy o ochronie zwierząt alpejskich zamieszkujących najwyższe
góry Polski Tatry. Dalsze działania wiążące się z ochroną przyrody wiążą się z
powstaniem w 1873 r. Towarzystwa Tatrzańskiego (następnie Polskiego Towarzystwa
Tatrzańskiego) – pierwszej w Polsce organizacji turystycznej. Działacze PTT
prowadzili także wiele akcji na rzecz ochrony przyrody. W Towarzystwie powstała
też idea stworzenia parku narodowego w Tatrach.
W roku 1890 hr. Włodzimierz Dzieduszycki ustanowił na terenach swych dóbr
rezerwat leśny “Pamiątka Pieniacka”, o powierzchni ok. 50 ha. Obiekt
ten uznawany jest za pierwszy rezerwat przyrody w Polsce.
W 1915 r. w górczańskich dobrach Ludwika Wodzickiego powstała idea
powołania rezerwatu leśnego o powierzchni ponad 100 ha, któremu w 1927 r.
nadano imię Władysława Orkana.
Wielkie zasługi dla ochrony przyrody w Polsce ma hr. Władysław Zamoyski, który w roku 1889 zakupił mocno zdewastowane rabunkową eksploatacją lasów dobra zakopiańskie. Dobra te wraz z innymi majątkami hr. Zamoyskiego stały się częścią założonej w 1924 r. fundacji, której jednym z celów było utworzenie zakładu naukowego prowadzącego prace w zakresie hodowli, ochrony i użytkowania drzew. Zakład ten wraz ze słynnym arboretum istnieje do dziś w Kórniku.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w roku 1918 działacze ochrony
przyrody przystąpili do działań zmierzających do zorganizowania państwowej
struktury ochrony przyrody. Już pod koniec 1919 r. powstała Tymczasowa
Państwowa Komisja Ochrony Przyrody, z siedzibą w Krakowie. W 1926 r. w miejsce
tej Komisji powołano Państwową Radę Ochrony Przyrody.
Państwowa Rada Ochrony Przyrody koordynowała całość działań na rzecz
ochrony przyrody w Polsce. Skupiała największe autorytety naukowe, a
współpracowały z nią ośrodki akademickie, organizacje społeczne (z Polskim
Towarzystwem Tatrzańskim i powstałą w 1928 r. Ligą Ochrony Przyrody na czele).
Rada wydawała własne pismo pt. “Ochrona Przyrody” (wychodzące do
dziś) i prowadziła ożywioną działalność międzynarodową.
Od wczesnego średniowiecza wprowadzano ochronę zasobów przyrody ze względów
gospodarczych – zastrzegając korzystanie z nich wyłącznie dla panujących
władców (np. polowania na grubego zwierza, wydobycie surowców naturalnych,
zachowanie prawa do ziemi). Wprowadzano też normy ochronne dla świata
zwierzęcego. Jako przykłady podaje się
normy ochronne dla ryb – wprowadzane np. w Szkocji od 1030 roku, Hiszpanii od
1258 i w Anglii od 1283 roku. W XIX w. rodzi się nowoczesne podejście do ochrony
przyrody.
W roku 1819 Aleksander Humboldt wprowadził pojęcie pomnik przyrody, ale zwracał także uwagę na konieczność kompleksowej ochrony przyrody. W tym czasie powstało na świecie tysiące rezerwatów przyrody pierwszy w okolicach Bonn w 1836 roku oraz setki parków narodowych – pierwszy powstał Park Yellowstone w 1872 roku w Stanach Zjednoczonych. Również schyłku XIX w., w roku 1879, powstał pierwszy park narodowy w Australii, a drugi park w USA – słynny Yosemite utworzono w 1890 roku.
W Europie pierwszym parkiem narodowym utworzonym w 1907 r. był uznawany
dotychczas za jeden z najpiękniejszych europejskich parków górskich, położony w
Laponii szwedzki park Sarek. Przez
cały XIX wiek powstawały też w Europie stowarzyszenia społecznonaukowe na rzecz
ochrony przyrody – m.in. w Szwajcarii, Niemczech, Anglii, Belgii, Włoszech i
Francji. W roku 1928 w Brukseli utworzono Międzynarodowe Biuro Ochrony
Przyrody, którego działalność przejęła w 1946 roku. Międzynarodowa Unia Ochrony
Przyrody i Jej Zasobów, działająca do dziś.
Dr hab. Roman Wójcik – Instytut Nauk
Leśnych SGGW